Ρινόρροια
Με τον όρο Ρινόρροια εννούμε την εκροή διαυγούς υγρού από τη μύτη που μοιάζει με νερό.
Το υγρό αυτό, που καλείται εγκεφαλονωτιαίο υγρό(ΕΝΥ), περιβάλλει τον εγκέφαλο και το νωτιαίο μυελό και λειτουργεί σαν ένας ”αποσβεστήρας” κραδασμών για το κεντρικό νευρικό σύστημα.
Fig 1: Σχηματική αναπαράσταση της κυκλοφορίας του ΕΝΥ στον ενδοκρανιακό χώρο(ανοικτό μπλε χρώμα). Το ΕΝΥ ρέει ελεύθερα στον υπαραχνοειδή χώρο και απορροφάται στο φλεβικό σύστημα από τις αραχνοειδείς θηλές(σωμάτια)/arachnoid granulations.
Η διαφυγή του ΕΝΥ από τη μύτη σηματοδοτεί την ύπαρξη ανοικτής επικοινωνίας(συριγγίου) μεταξύ του κρανιακού (υπαραχνοειδούς) χώρου και των παραρρινίων κόλπων.
Αίτια της Ρινόρροιας
Τα αίτια της διαφυγής του ΕΝΥ από τη μύτη (ρινόρροια) μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως εξής: α)τα τραυματικά και β) τα μη τραυματικά.
Στα τραυματικά αίτια περιλαμβάνονται οι κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις καθώς και οι νευροχειρουργικές επεμβάσεις που λαμβάνουν χώρα στη βάση του κρανίου.
Στα μη τραυματικά αίτια συμπεριλαμβάνονται παθήσεις όπως η υδροκεφαλία, οι χωροκατακτητικές εξεργασίες του εγκεφάλου, τα συγγενή ελλείμματα που αφορούν κυρίως την περιοχή του προσθίου κρανιακού βόθρου και άλλα.
Μία άλλη κατηγοριοποίηση τόσο της τραυματικής όσο και της αυτόματης ρινόρροιας βασίζεται στην αυξημένη ή μειωμένη πίεση διαφυγής του ΕΝΥ. Είναι πολύ βασικό για τον κλινικό ιατρό, ειδικότερα για τις περιπτώσεις της ρινόρροιας που συνδέονται με ιστορικό κρανιοεγκεφαλικής κάκωσης(με ή χωρίς απεικονιστικά ευρήματα ενδοκρανιακής αιμορραγίας), να αντιληφθεί καταστάσεις υδροκεφαλίας μιας και η αντιμετώπιση της υδροκεφαλίας θα πρέπει να προηγείται σαφώς της αποκατάστασης του πιθανού οστικού ελλείμματος της βάσης του κρανίου.
Τραυματικά Αίτια/Κρανιοεγκεφαλική Κάκωση
Η κρανιοεγκεφαλική κάκωση , ειδικότερα όταν συνοδεύεται από κάταγμα της βάσης του κρανίου, αποτελεί το πιό συχνό αίτιο της διαφυγής του ΕΝΥ. Το γεγονός ότι η σκληρά μήνιγγα είναι σταθερά προσκολλημένη στη βάση του κρανίου καθιστά αυτή ευάλωτη σε ρήξεις(σκισίματα) από τα κατεαγότα οστά.
Το 80% των κακώσεων αφορούν την περιοχή κρανίου-ρινός(cranionasal) ενώ το 20% αφορούν την περιοχή κρανίου-ωτός(cranioaural). Οι τελευταίες μπορούν να εκδηλωθούν είτε με διαφυγή του ΕΝΥ από τον έξω ακουστικό πόρο, εφόσον υπάρχει διάτρηση του τυμπανικού υμένα(ωτόρροια) είτε με διαφυγή του ΕΝΥ από τη μύτη(ωτορινόρροια), εφόσον ο τυμπανικός υμένας είναι ανατομικά ακέραιος. Οι τελευταίες, επίσης, έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα αυτόματης ίασης(σύγκλεισης).
Η επίπτωση των καταγμάτων της βάσης του κρανίου σε μη διαμπερείς(κλειστές) κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις είναι 7-15,8% ενώ η διαφυγή του ΕΝΥ συμβαίνει στο 2-20,8% των περιπτώσεων αυτών. Στις διαμπερείς (ή ανοικτές) κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις το αναφερόμενο ποσοστό της ρινόρροιας είναι 7-10%.
Τα κατάγματα στην περιοχή του τουρκικού εφιππίου συνοδεύονται από αυξημένο ποσoοστό ρινόρροιας (53%).
Τραυματικά Αίτια/Κρανιοεγκεφαλική Κάκωση/Φυσική Εξέταση
Η φυσική εξέταση μπορεί να αναδείξει την παρουσία περικογχικών εκχυμώσεων(raccοon sign) ή κάποιο ψηλαφητό εντύπωμα στη μετωπιαία χώρα, ευρήματα συμβατά με κάταγμα στην περιοχή του πρόσθιου κρανιακού βόθρου. Η παρουσία εκχύμωσης στην περιοχή της μαστοειδούς αποφύσεως (Battle’s sign) υποδεικνύει την παρουσία κατάγματος στην περιοχή του λιθοειδούς οστού.
Fig 2: Η εικόνα αναδεικνύει την παρουσία περικογχικών εκχυμώσεων(raccoon sign) καθώς και την παρουσία εκχύμωσης στην περιοχή της μαστοειδούς αποφύσεως, ενδεικτικά κατάγματος στην περιοχή του πρόσθιου κρανιακού βόθρου και του λιθοειδούς οστού αντίστοιχα.
Τραυματικά Αίτια/Κρανιοεγκεφαλική Κάκωση/Νευρολογική εξέταση
Η λεπτομερής νευρολογική εξέταση του ασθενούς με ρινόρροια μπορεί να προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες εντοπισμού του οστικού ελλείμματος που οδηγεί στη διαφυγή του ΕΝΥ. Η διαταραχή της όσφρησης υποδεικνύει σαν πιθανή εστία διαφυγής του ΕΝΥ την περιοχή του πρόσθιου κρανιακού βόθρου ενώ η δυσλειτουργία της 7ης(προσωπικό νεύρο) και της 8ης εγκεφαλικής συζυγίας(στατικοακουστικό νεύρο) υποδεικνύουν την περιοχή του κροταφικού οστού. Τέλος, διαταραχές της οράσεως υποδεικνύουν την περιοχή του τουρκικού εφιππίου και του σφηνοειδούς κόλπου.
Τραυματικά Αίτια /Κρανιοεγκεφαλική Κάκωση/Εμφάνιση Ρινόρροιας
Η ρινόρροια μπορεί να εμφανιστεί άμεσα (εντός μίας εβδομάδας από την κάκωση) ή καθυστερημένα (εβδομάδες ή ακόμη και χρόνια μετά την κάκωση). Η πλειονότητα των περιπτώσεων (70%) παρουσιάζεται εντός της 1ης εβδομάδας ενώ το 98% των περιπτώσεων είναι κλινικά εμφανές τους πρώτους τρεις -3- μήνες. Βιβλιογραφικά έχει αναφερθεί ρινόρροια και τριάντα -30- χρόνια μετά από την κρανιοεγκεφαλική κάκωση.
Καθυστερημένη Εμφάνιση Ρινόρροιας
Η αιτιολογία της καθυστερημένης εμφάνισης της ρινόρροιας μπορεί να είναι α) η αυξημένη ενδοκράνιος πίεση, β) η λύση του θρόμβου αίματος , γ)η νέκρωση ιστού που κάλυπτε το έλλειμμα και δ) η λύση του οιδήματος των μαλακών μορίων της σύστοιχης ανατομικής περιοχής. Είναι σαφές ότι οι τρεις τελευταίες αιτίες αποτελούσαν προσωρινά ένα ”φράγμα” στη διαφυγή του ΕΝΥ λόγω κάλυψης του ανατομικού ελλείμματος που είχε δημιουργηθεί στο πλαίσιο της κρανιοεγκεφαλικής κάκωσης.
Απεικονιστικά Ευρήματα της Ρινόρροιας
Όσον αφορά τα απεικονιστικά ευρήματα, ο πνευμεγκέφαλος παρατηρείται στο 20-30% των ασθενών με ρινόρροια τραυματικής φύσεως. Η παρουσία αέρα ενδοκρανιακά υποδεικνύει ότι υπάρχει κάποια ανοικτή επικοινωνία(συρίγγιο) μεταξύ του κρανιακού (υπαραχνοειδούς) χώρου και των παραριννίων κόλπων. Παρουσία μικρής ποσότητας(όγκου) αέρα ενδοκρανιακά παρατηρείται αρκετά συχνά σε περιπτώσεις κρανιοεγκεφαλικής κάκωσης και συνήθως υποχωρεί αυτόματα χωρίς κάποια ιδιαίτερη θεραπεία. Παρόλα αυτά η παρουσία μεγάλης ποσότητας(όγκου) αέρα ενδοκρανιακά θέτει αυξημένη υποψία οστικού ελλείμματος στη βάση του κρανίου και ο ασθενής θα πρέπει να υποβάλλεται σε περαιτέρω απεικονιστικό έλεγχο.
Αυτόματη Ίαση Ρινόρροιας
Το 70% των περιπτώσεων της τραυματικής ρινόρροιας λύεται(σταματά) εντός μίας εβδομάδας, χωρίς ιδιαίτερη θεραπεία. Το μεγαλύτερο ποσοστό των παραμενόντων καταστάσεων ρινόρροιας λύεται (σταματά) εντός των επομένων έξι -6- μηνών. Το ποσοστό αυτόματης ίασης (σύγκλεισης) της αυτόματης (μη τραυματικής) ρινόρροιας είναι μικρότερο(33%).
Ρινόρροια και Μηνιγγίτιδα
Η επίπτωση της μηνιγγίτιδας που προκύπτει από την τραυματικής φύσεως διαφυγή του ΕΝΥ είναι 5-10% και αυξάνει εφόσον η ρινόρροια παραμένει πέραν των 7 ημερών.
Η μηνιγγίτιδα είναι πιό συχνή στις αυτόματες ρινόρροιες.
Η μηνιγγίτιδα , μέσω των φλεγμονωδών διαδικασιών που προάγει, μπορεί να προκαλέσει σύγκλειση του ελλείμματος οδηγώντας στην ίαση(παύση) της ρινόρροιας.
Το συνηθέστερο μικρόβιο πρόκλησης της μηνιγγίτιδας, στις περιπτώσεις ρινόρροιας, είναι ο πνευμονιόκκοκος(83%). Το ποσοστό θνητότητας, σαφώς μικρότερο της αντίστοιχης μηνιγγίτιδας χωρίς ρινόρροια, είναι <10%.
Διαχείριση(management) της Ρινόρροιας
Τρείς είναι οι βασικοί στόχοι που αφορούν τη διαχείριση(management) των ασθενών με ρινόρροια: α) η επιβεβαίωση ότι το υγρό που εξέρχεται από τη μύτη είναι ΕΝΥ, β) η αναγνώριση του σημείου εξόδου του ΕΝΥ από την κρανιακή κοιλότητα και γ) η αναγνώριση της αιτιολογίας/μηχανισμού της εκροής του ΕΝΥ από το σημείο εξόδου της κρανιακής κοιλότητας.
Διαχείριση(management) της Ρινόρροιας/Επιβεβαίωση του υγρού(ΕΝΥ)
Όσον αφορά την επιβεβαίωση του υγρού (ΕΝΥ) καθώς και της εντόπισης του σημείου διαφυγής του ΕΝΥ, διάφορα τεστ/απεικονιστικές εξετάσεις μπορούν να λάβουν χώρα προς την κατεύθυνση αυτή.
Χαρακτηριστικά του εξερχομένου από τη μύτη υγρού, που συνηγορούν υπέρ του ΕΝΥ, είναι: α) το υγρό-ΕΝΥ είναι καθαρό σαν νερό(εκτός και υπάρχουν προσμίξεις με αίμα ή το υγρό-ΕΝΥ έχει λοιμογόνο χαρακτήρα), β) η έξοδος του υγρού-ΕΝΥ δεν προκαλεί εκδορές εντός ή εκτός της ρινικής κοιλότητας και γ) οι ασθενείς που πάσχουν από ρινόρροια παραπονιούνται για αλμυρή γεύση στο στόμα τους, ρινική καταρροή και δάκρυα στα μάτια.
Η επιβεβαίωση του εξερχομένου υγρού από τη μύτη σαν ΕΝΥ μπορεί να επιτευχθεί με πολλούς τρόπους, λιγότερο ή περισσότερο αξιόπιστους κάθε φορά.
Η ποσοτική μέτρηση της γλυκόζης στο υγρό που λαμβάνεται συνιστά ένα άμεσο και απλό τρόπο πιθανής επιβεβαίωσης του ΕΝΥ. Η φυσιολογική τιμή της γλυκόζης στο ΕΝΥ είναι >30mgr%(εκτός από περιπτώσεις μηνιγγίτιδας) σε αντίθεση με άλλα εκρίμματα του ανθρώπινου οργανισμού, όπως τα δάκρυα και η βλέννη , όπου η αντίστοιχη τιμή είναι <5mg%.
Το ”ring sign” συνιστά ένα παλιό αλλά όχι τόσο αξιόπιστο τρόπο προσέγγισης του υγρού που εκρέει από τη μύτη, και που πιθανόν να είναι ΕΝΥ. Όταν το υγρό που εκρέει από τη μύτη είναι ύποπτο για ΕΝΥ αλλά υπάρχουν προσμίξεις με αίμα, μικρή ποσότητα του υγρού αφήνεται να πέσει σε λινό ύφασμα ή στη μαξιλαροθήκη. Η παρουσία δύο ομόκεντρων κύκλων, επί τα εντός του αίματος και επί τα εκτός του διαυγούς υγρού, πιθανολογούν ότι το υγρό μπορεί να είναι ΕΝΥ.
Fig 3: Το καλούμενο ”ring” ή ”halo” sign που αναδεικνύει την παρουσία δύο ομόκεντρων κύκλων, επί τα εντός του αίματος και επί τα εκτός του διαυγούς υγρού(ΕΝΥ).
Το ”reservoir sign” συνίσταται στην προσπάθεια εκμαίευσης εκροής του υγρού από τη μύτη. Μετά από συγκεκριμένη περίοδο κλινιστατισμού, ο ασθενής που πάσχει από πιθανή ρινόρροια καλείται να πάρει την καθιστική θέση και να φέρει το πηγούνι του πάνω από το στέρνο, παραμένοντας σε αυτή τη θέση για κάποιο χρονικό διάστημα. Η εκροή υγρού από τη μύτη συνηγορεί υπέρ της παρουσίας του ΕΝΥ.
Η ποσοτική μέτρηση της β2-transferrin στο εξερχόμενο από τη μύτη υγρό, συνιστά ίσως την πιό ευαίσθητη και ειδική εξέταση πιστοποίησης ή αποκλεισμού του ΕΝΥ. Η β2-transferrin αποτελεί μία ουσία που ανευρίσκεται στο ΕΝΥ και όχι σε άλλα εκρίμματα όπως είναι η σίελος, η βλέννη και τα δάκρυα.
Διαχείριση(management) της Ρινόρροιας/Απεικονιστική Διερεύνηση του σημείου διαφυγής του υγρού(ΕΝΥ)
Η διερεύνηση της ρινόρροιας ,όσον αφορά το σημείο διαφυγής του ΕΝΥ, έχει απεικονιστικό χαρακτήρα.
Η υψηλής ευκρίνειας (high resolution) αξονική τομογραφία(CT)/λεπτές τομές/3mm σε εγκάρσιο και μετωπιαίο επίπεδο, μπορεί να εντοπίσει το σημείο διαφυγής του ΕΝΥ σε ποσοστό>50%. Κατάγματα στην περιοχή του τετρημένου πετάλου του ηθμοειδούς οστού, του σφηνοειδούς κόλπου και του μέσου ωτός, μπορούν να αναδειχθούν καλύτερα στις μετωπιαίες τομές της αξονικής τομογραφίας. Κατάγματα στην περιοχή των μετωπιαίων κόλπων μπορούν να αναδειχούν καλύτερα στις εγκάρσιες τομές της αξονικής τομογραφίας.
Η CT-δεξαμενογραφία με χορήγηση σκιαγραφικού(δηλαδή λήψη τομών μετά από έγχυση σκιαγραφικού υγρού στον υπαραχνοειδή χώρο μέσω οσφυονωτιαίας παρακέντησης ώστε να φθάσει στις δεξαμενές της βάσεως), μπορεί να εντοπίσει την ακριβή θέση της διαρροής σε μεγάλο ποσοστό των ασθενών που πάσχουν από ρινόρροια. Ειδικότερα η χρήση μετριζαμίδης, σαν σκιαγραφικό μέσο, μπορεί να βοηθήσει τόσο στην πιστοποίηση διαφυγής του ΕΝΥ όσο και στην ανάδειξη του ακριβούς σημείου διαφυγής του ΕΝΥ, ιδίως στις περιπτώσεις που η διαφυγή του ΕΝΥ είναι ενεργής(active). Στις περιπτώσεις αυτές η παραπάνω εξέταση μπορεί να αναδείξει το σημείο διαφυγής του ΕΝΥ σε ποσοστό 76-100%. Η χορήγηση του σκιαγραφικού υγρού στον υπαραχνοειδή χώρο, μεταξύ του Α1 και Α2 σπονδύλου, μειώνει σημαντικά το ποσοστό πρόσμιξής του με το ΕΝΥ αυξάνοντας την ευαισθησία της παραπάνω εξέτασης.
Η μελέτη εγχύσεως ισοτόπου στο ΕΝΥ και η ανίχνευσή του στο ρινικό έκκριμα, μπορεί επίσης να βοηθήσει προς αυτή την κατεύθυνση.
Μελέτες , που αφορούν τη σύγκριση της δεξαμενογραφίας του εγκεφάλου με χορήγηση σκιαγραφικού μέσου(Metrizamide) και της δεξαμενογραφίας με χορήγηση ισοτόπου, έχουν αναδείξει την πρώτη εξέταση σαν την προτιμότερη μέθοδο εκτίμησης του σημείου διαφυγής του ΕΝΥ , με κύρια πλεονεκτήματα την καλύτερη ανάδειξη των οστικών δομών και την χαμηλή έκθεση των εξεταζομένων στην ακτινοβολία (Comparison of metrizamide CT cisternography with radionuclide cisternography in abnormal cerebrospinal fluid dynamics, Neuroradiology. 1978;16:199-202).
Ο συνδυασμός (superimposition) υψηλής ευκρίνειας/High Resolution CT(HRCT), που αναδεικνύει πολύ καλά τις οστικές δομές του κρανίου, αλλά όχι το ΕΝΥ, και της μαγνητικής τομογραφίας εγκεφάλου(ΜRI)/Τ2 ακολουθία, που αναδεικνύει εξαιρετικά την παρουσία του ΕΝΥ στον ενδοκρανιακό χώρο αλλά διαθέτει μειωμένη χωρική ανάλυση/spatial resolution(απεικόνιση των οστικών δομών), φαίνεται να αυξάνει την ευαισθησία όσον αφορά την ανάδειξη του σημείου διαφυγής του ΕΝΥ. (Combined HRCT and MRI in the Detection of CSF Rhinorrhea , Skull Base. 2004 Aug;14(3):157-62; discussion 162).
Fig 4: Η υψηλής ευκρίνειας CT(α), η MRI/T2 ακολουθία(β) και η σύνθετη(composite) εικόνα(γ) που προκύπτει από τη σύνθεση των δύο πρώτων , αναδεικνύουν το οστικό έλλειμμα, την παρουσία ΕΝΥ και το σημείο διαφυγής του ΕΝΥ αντίστοιχα, στην περιοχή των ηθμοειδών κυψελών(αρ).
Τέλος, άλλες μελέτες που αφορούν τη σύγκριση απεικονιστικών μεθόδων εκτίμησης της διαφυγής του ΕΝΥ, έχουν αναφερθεί στη βιβλιογραφία(Evaluation of CSF leaks: high-resolution CT compared with contrast-enhanced CT and radionuclide cisternography, AJNR Am J Neuroradiol. 1999 Apr;20(4):706-12).
Συμπερασματικά, και όσον αφορά τις απεικονιστικές μεθόδους διερεύνησης διαφυγής του ΕΝΥ(ρινόρροια), θα μπορούσαν να ειπωθούν τα εξής: 1) η υψηλής ευκρίνειας(high-resolution) CT αποτελεί βασική εξέταση διερεύνησης της διαφυγής του ΕΝΥ, 2) η αξονική δεξαμενογραφία(CT cisternography) και η ραδιοισοτοπική δεξαμενογραφία (radionuclide cisternography) μπορούν να εφαρμόζονται στις περιπτώσεις που η ηψηλής ευκρίνειας CT δεν αναδεικνύει άμεσα κάποιο οστικό έλλειμμα ή στις περιπτώσεις των ασθενών με πολλαπλά κατάγματα ή μετεγχειρητικά ελλείμματα της βάσης του κρανίου, 3) η μαγνητική τομογραφία εγκεφάλου(MRI) δεν αποτελεί βασική εξέταση στην παραπάνω διερεύνηση λόγω του αυξημένου χρόνου που απαιτείται για να διενεργηθεί καθώς και της μειωμένης δυναμικής της όσον αφορά την ανάδειξη οστικών λεπτομερειών. Παρόλα αυτά σε ορισμένες περιπτώσεις η χρήση ορισμένων ακολουθιών(heavily T2-weight images/Magnetic Resonance Cisternography) μπορεί να αναδείξει το σημείο διαφυγής του ΕΝΥ όταν οι προαναφερόμενες απεικονιστικές εξετάσεις έχουν αποτύχει και 4) η άμεση ενδοσκόπηση της ρινός , με διαγνωστικό αλλά και επεμβατικό χαρακτήρα, επιτρέπει την ανάδειξη σημείων διαφυγής του ΕΝΥ σε περιοχές όπως το ηθμοειδές και το σφηνοειδές οστό.
Θεραπεία της Ρινόρροιας
Όσον αφορά τη θεραπεία της ρινόρροιας, αυτή μπορεί να είναι είτε συντηρητική είτε χειρουργική.
Η συντηρητική θεραπεία έγκειται κυρίως στην εφαρμογή μέτρων μείωσης της ενδοκρανίου πιέσεως. Ο κλινιστατισμός, η χρήση καθαρτικών καθώς και η αποφυγή του βήχα, του πταρνίσματος, του φυσήματος της μύτης, συνιστούν κάποια από αυτά.
Όταν η συντηρητική θεραπεία αποτυγχάνει, και εφόσον στις περισσότερες περιπτώσεις έχει ”εξαντληθεί” και το ενδιάμεσο βήμα αντιμετώπισης της ρινόρροιας(τοποθέτηση οσφυικής παροχέτευσης για 3-4 ημέρες), η χειρουργική θεραπεία αποτελεί το τελικό βήμα αντιμετώπισης.
Οι χειρουργικές προσπελάσεις που εφαρμόζονται, κατηγοριοποιούνται ως ενδοκρανιακές (έξω/ενδοσκληρίδιες) και εξωκρανιακές (εξωσκληρίδιες και ενδοσκοπικές). Η επιλογή της προσέγγισης/προσπέλασης εξαρτάται από την εντόπιση της βλάβης αλλά και τη συνοδό βαρύτητα της εγκεφαλικής κάκωσης, εφόσον πρόκειται για ρινόρροιες τραυματικής αρχής.